Gasprinses stelt kandidatuur

(Door Tjeerd Ritmeester)                                                                                       Viktor Janoekovitsj is nog maar net afgezet als president van Oekraïne of zijn opvolger staat al klaar. Het is voormalig premier Joelia Timosjenko. Ze wordt door haar medestanders binnengehaald als de verpersoonlijking van de revolutie, de Jeanne d’Arc van Oekraïne. De verwachtingen zijn hooggespannen. Ze moet Oekraïne niet alleen meer democratie en economische voorspoed geven maar ook voorkomen dat het land uit elkaar valt. Is Timosjenko de geschikte kandidaat? Er zijn genoeg critici die daaraan twijfelen.

De beelden van woedende Oekraïners in de hoofdstad Kiev gingen de hele wereld over. Duizenden demonstranten bezetten eind vorig jaar het Maidanplein als protest tegen het autoritaire regime van Janoekovitsj. De Oekraïense president Janoekovitsj symboliseert het probleem waar veel Oost-Europese landen te maken kregen na de val van de Sovjetunie.

Janoekovitsj                                                                                                             De economie van de nieuwe staten werd overgenomen door oligarchen die profiteerden van decentralisatie en privatisering. Tegelijk bonden politici zoals Janoekovitsj deze nieuwe rijken aan zich en vergrootten tegelijk hun politieke en economische invloed ten koste van sociaalliberale en democratische hervormingen. De achterban van dit soort politici hielden zij tevreden met grote investeringen en populistische slogans. In het geval van Janoekovitsj betekende dat pro-Russisch beleid.

Dat Janoekovitsj dan toch is afgezet mag geen verrassing heten. Het is de tweede keer binnen tien jaar dat de leider van de Partij van de Regio’s zijn politieke invloed verliest door toedoen van een revolutie. In 2004, vlak nadat hij de winst tijdens de presidentsverkiezingen claimde, beschuldigden zijn politieke tegenstanders hem van verkiezingsfraude. Het vormde het begin van de Oranjerevolutie. De relatief vreedzame betogingen eindigden met de verkiezing van Viktor Joesjtsjenko als president.

De politieke rol van Janoekovitsj was echter alles behalve uitgespeeld. De leider van de Partij van de Regio’s profiteerde van onenigheid binnen de regering en in 2010 werd hij alsnog op president. De autocratie en de corruptie bleven. De oppositie werd monddood gemaakt met dubieuze censuurwetten, politieke tegenstanders werden gevangengezet, corruptie was nog steeds wijdverbreid en de economische leiding van het land was in handen van oligarchen.

De Britse krant The Guardian omschreef Janoekovitsj als de politieke directeur van Oekraïne en Rinat Akhmetov, de rijkste man van Oekraïne, als economisch directeur. Zijn pro-Russische koers vormde uiteindelijk de bekende druppel. Nadat hij eind 2013 besloot om de toenadering tot de EU stop te zetten, in ruil voor een Russische lening en een lagere gasprijs bezetten de Oekraïners het Maidanplein, en dat leidde uiteindelijk tot de val van Janoekovitsj.

Hervormingen                                                                                                           De nieuwe machthebbers moeten voor elkaar zien te krijgen wat na de Oranjerevolutie niet is gelukt. Belangrijke institutionele, democratische, en economische hervormingen zijn nodig om het land daadwerkelijk voorspoed te brengen.

De vrouw voor wie een belangrijke rol lijkt weggelegd, is voormalig premier Joelia Timosjenko. De 53-jarige leider van de pro-Europese partij Batkivshchyna was samen met Joesjtsjenko het gezicht van de Oranjerevolutie. Ze wordt gezien als vijand van het oude corrupte establishment en de machtige Oekraïense oligarchen. Timosjenko werd na de Oranjerevolutie twee keer tot premier uitgeroepen maar moest in 2010 haar verlies erkennen ten faveure van Janoekovitsj’ partij van de regio’s.

Janoekovitsj zette de strijd tegen haar en haar medestanders ook in de periode daarna door. Ze werd na haar verkiezingsnederlaag beschuldigd van machtsmisbruik, corruptie, en zelfs moord. In 2011 werd ze veroordeeld tot zeven jaar cel. In de gevangenis bleef ze vechten voor haar zaak en presenteerde zichzelf als politiek slachtoffer van een misdadig regime. Na de val van Janoekovitsj is  ze vrijgelaten.

Timosjenko lijkt als bestrijder van oligarchen, voorvechter van politieke hervormingen, en slachtoffer van een repressief regime het ideale boegbeeld voor een nieuw tijdperk. Toch is het maar zeer de vraag of zij daarvoor de juiste persoon is. Een verwijt is dat ze niet anders zou zijn dan Janoekovitsj en zijn bondgenoten. Timosjenko was een van de oligarchen die profiteerde van de roerige jaren tachtig en negentig.

Samen met toenmalig premier Pavlo Lazarenko had ze een monopoliepositie vergaard binnen de gassector. Dit leverde haar de bijnaam ‘de Gasprinses’ op. Nog steeds wordt ze geconfronteerd met beschuldigingen van corruptie en fraude. Het is bijna ondenkbaar dat zij in die periode op eerlijke wijze een dergelijk imperium wist te stichten.

Haar toenmalige zakenpartner Lazarenko kwam er minder goed vanaf en vluchtte eind jaren negentig naar de Verenigde Staten uit vrees om voor de rechter te worden gesleept. In Amerika werd hij alsnog veroordeeld voor verschillende fraudezaken. Timosjenko hoefde in deze zaak niet voor te komen maar werd uitvoerig in de tenlastelegging besproken.

De voormalige premier probeerde afstand te nemen van haar reputatie door zich te ontpoppen als tegenstander van de gevestigde orde. Daarbij werd aan alles gedacht, zelfs aan haar uiterlijk. Als de Gasprinses was ze nog brunette zonder de iconische vlecht. Forbes Magazine weet dat ze een pr-medewerker in de arm had genomen voor een metamorfose die resulteerde in mengeling van onschuld, patriotisme, koninklijke- en heiligheid, met vlecht.

Hierdoor werd ze samen met Joesjtsjenko het gezicht van de Oranjerevolutie en het daaropvolgende regime. Het bondgenootschap was echter van korte duur. In werkelijkheid bleef Timosjenko de keiharde zakenvrouw die weigert compromissen te sluiten. Zo staat de Gasprinses ook bekend als Julia Bulldozer. Door continue ruzies met Joesjtsjenko kon de regering maar weinig hervormingen doorvoeren. De voormalige president omschrijft zijn toenmalige bondgenoot als een roofdier. Achter haar prachtige glimlach blinken vlijmscherpe tanden.

Een opmerkelijk besluit betrof een gasdeal met Rusland in 2009. Oekraïne werd na onderhandelingen tussen Poetin en Timosjenko gedwongen om veel te grote voorraden gas tegen veel te hoge prijzen in te slaan. Voor deze zaak is ze uiteindelijk gevangengezet. Veel internationale waarnemers stellen dat de rechtszaak een showproces was maar het toonaangevende Duitse weekblad Der Spiegel meldt dat het nooit duidelijk is geworden waarom Timosjenko met deze deal akkoord is gegaan. Veel critici vermoeden dat verschillende bondgenoten van de toenmalige premier op onrechtmatige wijze van deze deal hebben geprofiteerd.

Toch is Timosjenko nooit van het politieke strijdtoneel verdwenen. Van elke situatie weet ze handig gebruik te maken zelfs tijdens haar gevangenschap. De ex-premier claimde niet alleen het slachtoffer te zijn van een misdadig regime maar ook van geweld. Ze toonde blauwe plekken op haar armen en benen. Ze zou daarnaast niet de noodzakelijke zorg krijgen die ze nodig had voor haar hernia. Der Spiegel publiceerde in 2012 een artikel waarin ernstig werd getwijfeld aan haar slechte toestand. Ze zou de verhalen aandikken om haar tegenstanders onder druk te zetten.

Gehate wetten                                                                                                   Toch lijkt de voormalige premier wel degelijk een serieuze kanshebber op het presidentschap. Prominente oppositieleiders, onder wie Joeri Loetsjenko en Arseniy Yatsenyuk, zijn partijgenoten. Na het akkoord dat leidde tot de val van Janoekovitsj kreeg die partij, de Batkivshchynal, het parlement in handen. Hun macht lijkt momenteel grenzeloos.

En Timosjenko’s bondgenoot en Oleksandr Turchynov is nu als parlementsvoorzitter de belangrijkste politicus van het land. Janoekovitsj is weg. Veel gehate wetten worden teruggedraaid. Maar niets is, wat lijkt. Enkele uren na haar vrijlating stond Tymosjenko de uitbundige menigte in Kiev te woord. Zonder kleerscheuren kan ze een deel van de buit opeisen.

Oppositieleiders kregen veel kritiek. Demonstranten verwijten hen dat zij te snel compromissen hebben gesloten. Leiders van andere politieke partijen, zoals de voormalige bokser Vitali Klitsjko, zijn daardoor niet ongeschonden uit de strijd gekomen.

De charismatische Timosjenko roept nu op tot waakzaamheid voor politici en ambtenaren. Negeert de oproep van de EU en Rusland om de eenheid te bewaren. Een van de wetten die door haar medestanders is teruggedraaid betreft de taalwet die van Russisch een officiële regionale taal maakt. Ze is fel in haar bewoordingen en deinst niet terug voor de confrontatie.

“De Duitse bondskanselier Angela Merkel heeft”, meldt Der Spiegel, “vraagtekens gezet bij een terugkeer van de voormalige premier”, misschien wel naar aanleiding van het Wikileaks-bericht dat interim-president Turchynov als chef van de geheime dienst belastend materiaal over banden met de onderwereld had vernietigd.

Hoe het zij, Joelia Timosjenko lijkt vastbesloten en probeert het volk voor zich te winnen door de strijd aan te binden met de invloedrijke oligarchen en oude machtsstructuren. Tevens wil ze Oekraïne een pro-Europese koers laten varen met alle institutionele en economische hervormingen die daarvoor nodig zijn.

Of dat allemaal menens is, moet de toekomst uitwijzen. Critici zien de Gasprinses, alias Joelia de Bulldozer, alias Heilige Joelia,  als een product van hetzelfde establishment waaraan Viktor Janoekovitsj zijn politieke invloed aan te danken heeft. Joelia Timosjenko’s populistische en nationalistische slogans doen in elk geval niet onder voor de pro-Russische retoriek van de gevluchte president.