Oekraïne en Huntington’s gelijk

De Amerikaanse politicoloog Samuel P. Huntington schreef in 1993 ‘The Clash of Civilizations’ (Botsing der Beschavingen). Niet economische en ideologische factoren maar culturele waardensystemen zouden conflicten voortaan kenmerken waardoor beschavingen, zoals de westerse, islamitische, hindoeïstische, steeds vaker met elkaar in botsing komen.

Huntington publiceerde zijn theorie vlak na de val van de Sovjetunie. Dit was een tijd van westers optimisme toen veel wetenschappers er juist vanuit gingen dat grote internationale conflicten tot de verleden tijd zouden behoren. Marktwerking en liberale idealen zouden de wereld dicteren. Francis Fukuyama voorzag ‘Het einde van de geschiedenis’, de definitieve overwinning van de Westerse liberale democratie.

Ideologische strijd

Haalt Huntington alsnog zijn gelijk? In elk geval heeft de Westerse liberale democratie haar stempel niet op de wereld kunnen drukken en is in dat proces veel invloed kwijtgeraakt. De ideologische strijd is weliswaar naar de achtergrond verdreven maar daarvoor in de plaats is een nieuwe strijd opgekomen. Een soort conflict waarnaar Huntington met zijn Botsing der Beschavingen wees: Verschillende groepen vormen hun identiteit op basis van belangrijke culturele kenmerken, zoals etniciteit en religie, en zetten zich daarmee af tegen andere culturen.

De westerse liberale democratie heeft dus allesbehalve gewonnen. In plaats van een universele identiteit zijn er verschillende blokken en fronten ontstaan. Op economisch gebied krijgen Westerse landen steeds meer concurrentie van andere opkomende machten die zich binnen hun eigen handelsorganisaties verenigen. Opkomende regio’s in de hele wereld proberen zich los van westerse invloeden op hun eigen manier te ontwikkelen. Deze samenwerkingsverbanden zijn vaak gebaseerd op een gedeelde culturele identiteit. De Aziatische tijgers en het Latijns-Amerikanen blok zijn hier voorbeelden van.

‘The War on Terror’ na de aanslagen van 11 september 2001 is een ander voorbeeld van de mislukte missie van de westerse liberale democratie. De Amerikanen wonnen in Afghanistan en Irak al snel de militaire strijd tegen conventionele troepen maar Washington heeft ’the minds of the people‘ nooit voor zich kunnen winnen. De regering in Kaboel, in het zadel geholpen door de Verenigde Staten, probeert inmiddels deals te sluiten met de Taliban en militante stamleiders. De Amerikaanse hulp is niet meer gewenst.

De Irakese regering, gedomineerd door sjiieten, onderhoudt een warme relatie met Iran, een traditionele Amerikaanse vijand. Tegelijkertijd is er in het Noorden van Irak een semi-autonome Koerdische staat opgestaan die zonder problemen de eisen uit Bagdad naast zich neerlegt. De internationale hoofdrolspelers, zowel natiestaten als andere groepen, groeperen zich op basis van hun culturele identiteit.

Syriё

De bovenstaande ontwikkeling gaat gepaard met de nodige strijd, zeker waar de verschillende groepen met elkaar in aanraking komen. Huntington ziet het islamitische blok al als het meest instabiele dat tot grote moeilijkheden kan leiden. Een regionaal conflict lijkt nu in Syrië plaats te vinden. Waar de burgeroorlog eerst een interne strijd leek, gericht tegen een dictatoriaal regime, blijkt het al snel een culturele en etnische component te hebben. Voornamelijk sjiieten en soennieten strijden niet alleen om de heerschappij in Syrië. Zij willen meer. Hoewel de grote mogendheden zich onttrekken aan de vijandelijkheden, onderkennen zij de gevaren. De VS en Rusland bemoeien zich niet voor niets intensief met het vredesproces.

Een voorbeeld van een cultureel conflict op grotere schaal speelt zich af, dichterbij huis. ‘Het westerse blok’ is een cultureel blok van formaat. De Verenigde Staten en West-Europa hebben bondgenoten en gelijkdenkende partners samengebracht binnen verschillende samenwerkingsverbanden zoals de NAVO en de Europese Unie. Rusland heeft hetzelfde gedaan en richt de etnische pijlen voornamelijk op de Kaukasus, Centraal-Azië, en Oost-Europa.

De westerse en Russische (of Slavische zoals Huntington die in zijn werk noemt) blokken komen tijdens dit proces steeds vaker met elkaar in aanraking. Oekraïne is nu een strijdtoneel. Het land is verdeeld tussen pro-Europeanen en Russischgezinden. Het is de vraag hoe lang de grote blokken zich daarvan afzijdig kunnen houden. Iets wat Rusland in ieder geval al niet meer doet, nu het heeft ingrepen in de Krim.

Kortom, de strijd der beschavingen lijkt zo langzamerhand realiteit. Het is een ontwikkeling die nog steeds gaande is. Ongetwijfeld is het pleit nog lang niet beslecht. Maar de onrustige scheidslijnen tussen verschillende culturele groepen zijn redenen voor zorg. Nu gaat de aandacht vooral uit naar Oekraïne. Veel hoeft er niet te gebeuren om het conflict te doen escaleren.